Tekst je objavljen u okviru Izveštaja #4: Biram samoupravu, u izdanju GKP
Branka Ćurčić
Okupirani Zemun
Ogledni primer za manifestaciju ratne politike države koju su činile čvrste veze između vlasti i kriminalnih formacija, predstavlja beogradska opština Zemun. Ona je takođe jedno od mesta na prostoru bivše Jugoslavije u kojem je ratna vlast ukinula sve institucije mesne samouprave – mesne zajednice i mesne kancelarije. Ono što je čini specifičnom jeste da u njoj sistem mesne samouprave ni nakon rata nije ponovo uspostavljen. To znači i da je zakonima i Ustavom garantovano pravo na neposredno učešće građana u donošenju odluka na lokalnom nivou potpuno ukinuto, i to je na snazi čak i dvadeset pet godina kasnije.
U drugim gradskim opštinama prestonice i dalje postoje mesne zajednice, ali gotovo da ne funkcionišu – svakako ne za građane kojima bi trebalo da predstavljaju lokalne institucije kojima se obraćaju i u čijem radu učestvuju. Ukidanje direktnih izbora za članove saveta mesnih zajednica, odnosno ukidanje prava građana da se kandiduju kao nezavisni kandidati i biraju jedni druge, obesmislilo je njihovo postojanje. Umesto građana, članove saveta biraju, tačnije, postavljaju odborničke grupe političkih partija koje čine skupštinu opštine, čime je neposredni i građanski karakter mesne samouprave i na formalnoj ravni anuliran. Međutim, ni takav izborni proces nije na snazi u zemunskoj opštini, jer u njoj mesne zajednice uopšte ne postoje. Njih je ukinula vlast tokom rata devedesetih godina, a činjenica da sistem mesne samouprave nije ponovo uspostavljen sa demokratskim promenama 2000. godine, govori o kontinuitetu politike države protiv ljudi kojima je uskraćeno ustavno pravo na neposredno učešće u javnim politikama. U tom smislu, Zemun i dalje predstavlja zonu van zakona, gotovo izopštenu opštinu iz sistema lokalne samouprave Republike Srbije i na koju se njeni zakoni ne primenjuju.
Ovaj proces govori o još jednoj stvari, a to je nemogućnost demokratizacije ovih prostora tokom i neposredno nakon rata, za šta opština Zemun opet predstavlja drastičan primer. Naime, na lokalnim izborima 1996. godine, demokratska koalicija „Zajedno” je osvojila vlast u velikom broju beogradskih opština, praveći prekid sa dotadašnjom ratnom vlašću Slobodana Miloševića. Međutim, taj prekid se nije desio i u opštini Zemun, pošto je ona prepuštena vladavini Šešeljeve Srpske radikalne stranke (SRS). Ratno-huškačka stranačka politika koju je spovodila širom Vojvodine tokom rata u Hrvatskoj 1991. i 1992. godine, samo nekoliko godina kasnije je dobila na upravljanje jednu opštinu glavnog grada kao poligon za demonstraciju i nastavak takve politike. Nju su i dalje činili napadi na nacionalne manjine i neistomišljenike, njihovo zastrašivanje, anti-civilna propaganda, gušenje svake inicijative i udruženja građana, ali u tom trenutku i zaposedanje svih važnih mesta u opštinskoj upravi i privatizovanje mnoštva javnih resursa. O kontinuitetu ratne politike države i njene povezanosti sa kriminalnim formacijama svedoči i činjenica da su članovi onoga, što je nekoliko godina kasnije postalo poznato kao kriminalna organizacija „Zemunski klan”, aktivno učestvovali u nelegalnim i nasilnim akcijama zemunske vlasti protiv građana-civila.
Po rečima aktiviste, publiciste, izdavača i svojevrsnog hroničara ovih događaja, Dragana Stojkovića iz Zemuna, ukidanje mesnih zajednica u gradskom području je bila jedna od prvih akcija radikalske vlasti kojom je preko 100.000 stanovnika ostavljeno bez mesne samouprave. U tom trenutku su u nekim prigradskim sredinama samo privremeno zadržane mesne kancelarije, dok je praktično ukinuta i lokalna samouprava koja je birala savete mesnih zajednica. Prostorije mesnih zajednica su komercijalizovane, a u nekima su se smestili lokalni odbori SRS-a. Do danas, „građani Zemuna nemaju osnovne uslove da ostvare svoja prava iz Ustava, za okupljanje bilo kojim povodom – od javne rasprave o urbanističkim planovima, do prostora za okupljanje udruženja građana, kulturne i edukativne programe”1. Postaje sasvim jasno da vlast aktivno radi na eliminaciji svakog oblika neposrednog učešća građana u donošenju odluka kako bi neometano mogla da upravlja jednom teritorijom, pa i na nasilan način. Ali pošto time krši zakone i Ustav zemlje, čijim delom teritorije upravlja, treba li je smatrati legitimnom čak i kada je većinom izabrana? Onemogućiti učešće građana a zatim i odluke koje bi oni organizovano doneli nasuprot kontroli i odlukama vlasti, nalazi se u temelju nedemokratskih i kontinuirano-ratnih politika države. Primer ukidanja mesne samouprave u Zemunu gotovo da deluje kao model i nalazi se u osnovi radikalske vlasti, kojom je danas suspendovana svaka mogućnost građanskog angažmana u mesnoj samoupravi. S obzirom na iskustvo koja je ista vlast stekla samo nekoliko godina ranije u Vojvodini boreći se protiv organizovanog, građanskog antiratnog otpora, možemo slobodno reći da je na nivou mesne samouprave, iz perspektive ljudi, vlast Srpske napredne stranke ratna, a ne samo autoritarna i populistička.
Ono što je važno napomenuti je da Zemun nije ostao bez otpora radikalskoj vlasti. U izvesnom smislu, taj otpor predstavlja jedan od prvih primera lokalnog građanskog organizovanja, a delom i politike municipalizma2 koje su danas aktuelne ne samo na bivšim jugoslovenskim prostorima, već i u Evropi i šire. Pored toga što je lokalnog karaktera i što je bazirana na vraćanju i dodeljivanju ovlašćenja za upravljanje gradom građanima, politika municipalizma je velikim delom i izborna. Ovde se neću baviti problematizacijom ovakvih politika, kao ni njihovom krilaticom „biti jednom nogom u instituciji i imati hiljade na ulicama“, ali ću naglasiti da je u pitanju novi politički fenomen koji dolazi iz civilnog društva – kao posledica njegovog limita, kako tvrde nosioci ovih politika, ali i kao jasan izraz potrebe za boljim upravljanjem gradom, odnosno direktnim a ipak organizovanim učešćem građana u vlasti. Ako bih organizovanje građana u Zemunu devedesetih godina prošlog veka uvrstila u ovakve politike, morala bih naglasiti da je ono ipak više bilo na strani građana nego na strani partija, izbora i vlasti, iako je u jednom trenutku napravljen korak ka toj politici učešćem na izborima 1997. godine.
Naime, godinu dana nakon prepuštanja Zemuna vlasti SRS-a, osnovan je Savez nezavisnih građana „Za Zemun” (SNGZZ) kao lokalna politička organizacija koja se distancirala „od svih velikih političkih partija sa osnovnim ciljem da pruži otpor bezakonju i da se pokrenu institucije sistema da sprovode i štite zakone”3. Iako je u osnivačkom aktu, odnosno u programskoj deklaraciji navedeno da je jedan od oblika delovanja ovog Saveza učestvovanje na izborima, osnovna ideja ovog Saveza nije bila borba za vlast, već kontrola vlasti4. Pozivajući sve građane Zemuna, smatrali su da je za organizovanu kontrolu vlasti neophodna građanska hrabrost i elementarno poštenje čije postojanje nisu mogli da identifikuju ni u tadašnjim demokratskim strankama. Ovaj Savez je na toj kontroli nesumnjivo radio organizovanjem mnoštva akcija, peticija, objavljivanjem nezavisnih novina i biltena, organizovanjem tribina, pružanjem podrške građanima, lokalnim povezivanjem opozicije i protestima protiv uzurpacije i centralizacije vlasti, protiv otvorenog nasilja prema manjinama i građanima, protiv privatizacije, pogubnih urbanističkih politika, itd. Sve to je proizašlo iz potrebe da se građani zaštite od nasilja vlasti i iz uverenja da lokalno političko organizovanje građana predstavlja način suprotstavljanja nasilju, kriminalu i korupciji, ali i da kao takav mora predstavljati osnov svakog budućeg sistema.
Tada je takva politika nazvana politikom za 21. vek, a činjenica da je potreba za njom iskazana i danas5, govori nam dve stvari. Najpre da je i dalje neophodan organizovan otpor nasilju vlasti i kontinuitetu ratnih državnih politika, ali i da treba istovremeno postaviti pitanje da li je on za ljude danas moguć. Jer kada se uspostave, lokalnim građanskim organizacijama dominira nepoverenje u politiku i izostanak refleksije o tome da su kao građani na sistematičan način iz nje isključivani politikom države, vlasti i izbora. Između ostalog, za razliku od današnjih lokalnih organizacija građana, Savez nezavisnih građana „Za Zemun” je bio jasno deklarisan kao lokalna politička organizacija. Bilo je dosta reči o tome da je danas reč poverenje na mestu politike države jer joj ga građani nekritički poklanjaju, iako to mesto ne mora biti i politika aktuelne vlasti kojoj se mogu suprotstaviti. Kada se i desi povratak poverenja građana u politiku, radi se o politici koja okuplja nova lica i nudi rešenja za aktuelne probleme, ali ona je i dalje dominantno izborna i parlamentarna. Time može biti savladana jedna od nametnutih prepreka za povratak poverenja u politiku koja je, pre svega, izborna i opoziciona. Međutim, mislim da vizija sadržana u iskazu politika za 21. vek znači nešto drugo, a to je da je potreban autentičan angažman građana koji mora biti politički, dakle, angažman koji bi kao civilno-društveni bio na distanci od vlasti, a ne od politike. Tada bismo imali i mesto izvan države, odnosno, na strani ljudi.
Foto: Kontramiting radikala u Zemunu, izvor: Okupirani grad, Dragan Stojković
Prvi deo teksta pročitajte na ovom linku: https://gkp.org.rs/preporucujemo/rat-drzave-protiv-lokalne-i-mesne-samouprave-tridesetogodisnji-rat/
Drugi deo teksta « Novi sad kao ogledni primer centralizacije » pročitajte na ovom linku: https://gkp.org.rs/preporucujemo/rat-drzave-protiv-lokalne-i-mesne-samouprave-novi-sad-kao-ogledni-primer-centralizacije/
Treći deo teksta pod nazivom « Nastavak rata u Vojvodini » pročitajte na ovom linku: https://gkp.org.rs/preporucujemo/rat-drzave-protiv-lokalne-i-mesne-samouprave-nastavak-rata-u-vojvodini/
1 Dragan Stojković, Okupirani grad – Građanski otpor radikalskoj vlasti u Zemunu, Dokumenti 1997 – 1999., Izdanje autora, Zemun, 2020. godina, str. 10.
2 „[…] politika municipalizma […] referiše na političku organizaciju baziranu na komšijskim savetima ili skupštinama u kojima je moguće praktikovati direktnu demokratiju, kao i u sistemu slobodnih komuna i zajednica, opština i gradova, u kojima je moguće potražiti alternativu centralizovanoj državi.”, Branka Ćurčić, „Municipalizam u gradu bez opština”, Bilten Stanar #7, GKP, Novi Sad, i Beton #208, dnevni list Danas, Beograd, 2019. godina. Link: https://www.inicijativa-samouprava.rs/istrazivanja/municipalizam-u-gradu-bez-opstina-u-biltenu-stanar-7-beton/
3 Dragan Stojković, Ibid., str. 7.
4 Petar Alivojvodić, „Memento mori”, u Okupirani grad, str. 11.
5 Bilten Saveza nezavisnih građana „Za Zemun”, broj 8, 1998. godina (u Okupirani grad, str. 86) & video iskaz Dragana Stojkovića, Uslovi demokratije #15, 2021. godina, link: https://www.inicijativa-samouprava.rs/naslovna/video-uslovi-demokratije-15-dragan-stojkovic-i-politika-za-21-vek/