Rat države protiv lokalne i mesne samouprave: Nastavak rata u Vojvodini

Tekst je objavljen u okviru Izveštaja #4: Biram samoupravu, u izdanju GKP

Branka Ćurčić

Nastavak rata u Vojvodini

Uporedo sa izborima za savete mesnih zajednica u Novom Sadu, u mnoštvu vojvođanskih opština su održavani isti izbori, ali pod daleko nepovoljnijim uslovima. U mnogim opštinama neposredno pre izbora usvojeni su opšti akti kojima se reguliše rad institucija lokalne i mesne samouprave i proces izbora za članove saveta mesnih zajednica. Očekivali bismo da su uslovi za odvijanje ovih procesa unapređeni i demokratizovani, ali desilo se upravo suprotno. Naime, pomenutim usvajanjem izmena Zakona o lokalnoj samoupravi, mnoge vojvođanske opštine su uskladile svoje statute s obzirom na te izmene, ali su za razliku od Novog Sada usvojile i niz dokumenata kojima se reguliše rad mesne samouprave – Odluke o mesnim zajednicama i njihove statute. Sam način usvajanja ovih akata je uglavnom bio neregularan, jer u slučaju promene statuta mesnih zajednica nije održan ni jedan zbor građana čije je održavanje obavezno ukoliko se menja akt na kojem je zasnovan rad ovih lokalnih institucija. Ono što je ovim izmenama uvedeno u pogledu izbornih uslova jeste obavezna overa potpisa za kandidaturu u nekim od opština, dok je prisustvo nezavisnih posmatrača na biralištima onemogućeno u svim. Da budem sasvim precizna, ukinuta je pozicija predlagača kandidature koji je i nezavisni posmatrač izbornih radnji. Tu ulogu je sada mogla da vrši samo domaća ili strana organizacija civilnog društva registrovana za praćenje izbora i akreditovana od strane opštinskih izbornih komisija, ali sami građani nisu imali pristup biračkim mestima. Kako takve organizacije za posmatranje i kontrolu mesnih izbora u Srbiji ne postoje, građani vojvođanskih opština koji su se organizovali da kao nezavisni kandidati učestvuju na ovim izborima, brutalno su pokradeni. Odnosno, birački odbori i izborne komisije čije članove biraju odbornici skupštine opštine, tačnije članovi vladajuće koalicije, manipulisali su glasovima kako bi obezbedili pobedu članova većinske partije na vlasti, odnosno, poraz nezavisnih kandidata.

Ovaj slučaj je jasan pokazatelj nasilnog odnosa politike države prema građanima, posebno prema onima koji pokušaju da se organizuju autonomno i van kontrole vlasti. Jedan aspekt tog nasilja predstavlja nova regulativa mesne samouprave kojom se nastoji ukinuti njen neposredni i civilni karakter, kao i izborni uslovi koji bivaju gotovo izjednačeni sa lokalnim i parlamentarnim partijskim izborima. Ovom transformacijom na delu je parlamentarizacija organizacija građana kakve su mesne zajednice. Time čitav sistem mesne samouprave postepeno gubi svoj karakter neposrednog i autonomnog učešća građana i pretvara se u jedan od nivoa organizacije vlasti, iako mesna zajednica ne dobija status organa vlasti. Drugačije rečeno, pretvara se u jedan od „komada države”, ne samo u teritorijalnom smislu jer to već jeste, već u njegovom slepljivanju, odnosno pripajanju politici države. Upravo je to jedan od razloga zbog kojih tvrdim da na našim, post-jugoslovenskim prostorima dominira politika države, izbora i partija. To je istovremeno i politika koja više ne garantuje politička i ljudska prava svim građanima-civilima, što gledano iz perspektive prava ljudi znači da su ona u krizi, ali i baca svetlo na problem koji takođe treba otvoriti a to je i da je i sama država u krizi jer je kriminalizacija još jedan od izraza rata o kojem ovde govorim. Samo uzgred, masovni klijentelizam koji sam spomenula, u uslovima kada nema oružanih sukoba, mnoge od nas podseća na kriminalnu mobilizaciju u vlasti.

Korene te krize nalazim u politici države, koja je vodeći rat tokom devedesetih podjednako radila na kršenju ovih prava i ukidanju sistema lokalne i mesne samouprave. U tom smislu je slučaj Vojvodine egzemplaran. Na njenoj teritoriji se sa početkom oružanih sukoba u Hrvatskoj događa organizovano prisilno iseljenje hrvatskog stanovništva, zastrašivanje, proterivanje i nasilje koje se u nemalom broju slučajeva završilo ubistvima dotadašnjih sugrađana. Drugim rečima, na delu je bio organizovani pokušaj etničkog čišćenja, koje su zajedno sa Srpskom radikalnom strankom (SRS) sprovodile i brojne državne službe. Gotovo isti obrazac nasilja korišćen je u mnogim vojvođanskim opštinama, što implicira organizovan poduhvat i plan vlasti da izvrši etničko čišćenje multinacionalne Vojvodine. Jasno je da u tom planu nije ostavljen ni minimum mogućnosti za organizovano delovanje ljudi protiv nasilja kroz lokalne institucije, koje su zaposele partije odgovorne za nasilje. Štaviše, saveti mesnih zajednica su se držali po strani i prećutno su pristajali na sprovođenje ovakvog nasilja, a bili su jedini organi javne vlasti u malim sredinama. Prema tome, već od tog vremena, a naročito za vreme rata, one su bile puki odraz vlasti, a ne više civilne organizacije koje štite građane. U konkretnoj situaciji, nisu bile civilne organizacije koje deluju protiv prisilnih mobilizacija koje su bile deo državne politike rata, iako su meštani, dakle stanovnici tih jedinica mesne samouprave, tražili i organizovano zahtevali mir.

Međutim, i pored toga, postojali su otpori takvoj politici rata, a ponekad su uključivali izabrane predstavnike u lokalnim i mesnim zajednicama koji su pokušavali da na organizovan način spreče proterivanje svojih komšija¹. Štaviše, u okviru onoga što se naziva antiratnim otporom koji je u Vojvodini bio snažan, u opštini Senta je formiran krizni štab koji su činili građani zahtevajući održavanje lokalnog referenduma kojim bi se izjasnili da li su za rat ili za mir². Republičke vlasti nisu dozvolile organizovanje referenduma koji su proglasile protivustavnim i nezakonitim, jer pitanje odbrane i rata reguliše država, a ne lokalna samouprava (kao što danas predsednik kaže da o Rio Tintu neće odlučivati opština Loznica, nego Vlada). Nasilje koje su pretrpeli ljudi koji su pokušali da se organizuju i suprotstave ratnoj politici bilo je višestruko: mobilisani su pod prinudom i pretnjama porodicama, a nakon toga su krivično gonjeni po optužbi za veleizdaju. Iako su na kraju oslobođeni optužbi, njihov slučaj govori o visokom stepenu nasilja i represije kojima su tokom rata bili izloženi ljudi koji su pokušali politički da se organizuju i založe za civilni mir. Kao jedan od instrumenata neposrednog učešća građana u politici lokalne samouprave, referendum je suspendovan a time i političko pravo građana na slobodno organizovanje i izjašnjavanje.

Otpor ratu je bio moguć zahvaljujući mnoštvu organizacija civilnog društva i povezivanju mirovnih inicijativa na nivou države i regiona, čime je nastala antiratna mreža međusobne podrške u borbi protiv ratnog nasilja. Tako je snažan lokalni otpor ratu postojao i u opštini Ada, gde je pokrenut ogranak Centra za antiratnu akciju, prve antiratne organizacije civilnog društva u Srbiji, i gde su građani takođe nastojali da organizuju referendum na kojem bi se izjasnili da li su za rat ili za mir³. Neke od tada pokrenutih i aktivnih organizacija i danas postoje i nastavljaju da govore o kontinuitetu otpora ratnoj državnoj politici u tzv. mirnodopskim okolnostima. Kao što sam već navela, ta politika je daleko od politike civilnog mira i danas se i dalje odvija suspendovanjem svakog oblika neposrednog učešća građana u javnom političkom životu.

Gotovo je izvesno da su pomenuti opštinski referendumi koji su inicirani tokom rata ujedno i poslednji koji su pokrenuti u bilo kojoj vojvođanskoj opštini, što govori o vrlo niskom stepenu demokratije u kojem se od tada nalaze lokalne samouprave i građani u njima. Građani Vojvodine koji su se danas odlučili za učešće na izborima za mesnu samoupravu kao nezavisni kandidati, učinili su to bez bilo kakve zaštite i podrške, bez organizacije i mreže organizacija civilnog društva u svojim lokalnim sredinama (za razliku od mreže antiratnog otpora devedesetih). Učinak je poražavajući jer su na brutalan način poraženi od strane većinske partije na vlasti; pojedini kandidati su se kolektivno priključili opozicionim strankama ili su se, pak, povukli u svoje privatne živote.

Da li je moguće ubuduće raditi na pokretanju mreže međusobne podrške i povezivanju građana i organizacija civilnog društva kako ljudi ne bi bili prepušteni sami sebi u svojim lokalnim sredinama, odnosno da ne bi bili ostavljeni na cedilu? Verujemo da jeste moguće raditi na zaštiti ljudi od nasilja politike države, na zaštiti koja bi bila drugačija od partijske, jer je ona takođe državna čak i kada je opoziciona. I pored većine nezainteresovanih i depolitizovanih građana, kao i deficita organizacija civilnog društva kojima je jasno šta znači zauzeti distancu prema vlasti, nastojaćemo da iznova i na organizovan način iznesemo predlog pred sve. Predlog se tiče obezbeđenja pune autonomije lokalnih i mesnih samouprava i političkih prava građana da u njima neometano i neposredno učestvuju. U tom smislu je potrebno raditi na dve tačke u okviru predloga: na pregovorima sa političkim strankama i pokretima koji su danas u opoziciji da prepuste sistem mesne samouprave građanima, a onda i na reviziji opštih akata kojima je ovo pravo građana gotovo ukinuto, a to znači i modela po kojima su oni izrađeni. U pitanju su modeli koje lokalnim samoupravama preko nadležnog ministarstva nudi Stalna konferencija gradova i opština, organizacija koja (za sada) odbija da čuje probleme sa kojima se suočavaju građani i autentične organizacije civilnog društva, a koji su direktna posledica njihovih modela. A zatim je tu i grad Novi Sad, koji čeka transformacija mesne samouprave putem usvajanja opštih akata kojima će se urediti njeno funkcionisanje, a koja će, poput vojvođanskih opština u kojima se ona već desila, ugroziti politička prava građana na slobodno izjašnjavanje i na mesne izbore, kao i na neposredno učešće u njihovim lokalnim zajednicama.

Takođe, to je potrebno učiniti kako referendumi koje su građani pokretali devedesetih godina suprotstavljajući se ratu, zaista ne bi bili i poslednji. Štaviše, potrebno je nastaviti sa njima, jer takav angažman ljudi jeste zalaganje za civilni mir koji je i danas preko potreban kako se celokupan društveni i politički prostor ne bi pretvorio isključivo u prostor parlamentarnih izbora, partija, vlasti i države. Rad na očuvanju instrumenata neposrednog učešća ljudi u lokalnoj i mesnoj samoupravi, poput opštinskog referenduma, jeste način na koji može da se napravi kontinuitet civilnog mira nasuprot kontinuitetu ratne politike koji je danas jedino na snazi. 

Prvi deo teksta pročitajte na ovom linku: https://gkp.org.rs/preporucujemo/rat-drzave-protiv-lokalne-i-mesne-samouprave-tridesetogodisnji-rat/

Drugi deo teksta „Novi sad kao ogledni primer centralizacije“ pročitajte na ovom linku: https://gkp.org.rs/preporucujemo/rat-drzave-protiv-lokalne-i-mesne-samouprave-novi-sad-kao-ogledni-primer-centralizacije/

Foto: GKP, Mapa antiratnog otpora, Žene u crnom, 2021. godina