Rat države protiv lokalne i mesne samouprave: Zagreb – budućnost mesne samouprave?

Tekst je objavljen u okviru Izveštaja #4: Biram samoupravu, u izdanju GKP

Branka Ćurčić

Zagreb – budućnost mesne samouprave?

Sistem mesne samouprave koji danas postoji u glavnom gradu Hrvatske, specifičan je u poređenju sa onim koji su na delu u ostalim državama nastalim na prostoru bivše Jugoslavije. Ono što ga čini takvim je činjenica da obuhvata sistem opština, odnosno gradskih četvrti, i sistem mesnih zajednica, odnosno mjesnih odbora, što znači da je u pitanju dvostepen i samim tim složeniji sistem mesne samouprave. Potrebno je naglasiti da ove institucije nisu sasvim jednake opštinama i mesnim zajednicama kakve poznajemo, jer uglavnom obuhvataju manje teritorije, ali sa njima dele svoj savetodavni karakter što znači da odluke koje donose nisu obavezujuće za vlast koja upravlja gradom. Međutim, odluke koje donose mjesni odbori to jesu za gradske četvrti, dakle za viši stepen institucija mesne samouprave, čime one, odluke, ali i formirana mišljenja i zaključci koji dolaze „od dole“, sa nižih nivoa mesne samouprave, mogu dobiti dodatno utemeljenje i mogu biti branjene organizovanom političkom akcijom.

Ali ključno mesto koje razlikuje zagrebačku od ostalih mesnih samouprava jeste činjenica da su izbori za članove vijeća ovih institucija takvi da je na njima prisustvo političkih partija kroz liste kandidata legitimno, za razliku od većine lokalnih samouprava u regionu i Srbiji gde samo pojedinci svojim imenom i prezimenom mogu da se kandiduju za člana saveta mesnih zajednica. Međutim, kako sam već naglasila, mnoge lokalne samouprave u Vojvodini su već realizovale izbore po scenariju sličnom zagrebačkom. To takođe znači da je neposredno učešće građana putem mesne samouprave u Zagrebu svedeno na instrumente ili oblike poput zbora građana, građanske inicijative i referenduma, dok su izbori za savete mesnih zajednica parlamentarizovani i stavljeni u istu ravan sa lokalnim izborima za gradske organe vlasti. Parlamentarizacija mesnih izbora predstavlja način na koji čitav sistem mesne samouprave postepeno gubi svoj karakter neposrednog i autonomnog učešća građana i pretvara se u jedan od nivoa organizacije vlasti, iako zbog svog savetodavnog karaktera institucije mesne samouprave ne dobijaju status organa vlasti. Da li je ovo putanja kojom će se kretati transformacija mesne samouprave i u ostalim bivšim jugoslovenskim republikama, kojom će ona, gubeći svoj neposredni karakter, u izvesnom smislu biti dovedena do svog kraja?

Rad na minimalizovanju principa neposrednog učešća građana u javnom političkom životu odlikovao je državnu politiku Hrvatske tokom rata, a na izvestan način je nastavljen i u tzv. mirnodopskim uslovima. Tokom rata sa kojim je došlo do raspada zajedničkog prostora u smislu teritorije ali i politike socijalističke Jugoslavije, došlo je i do transformacije sistema mesne samouprave, tačnije do njenog ukidanja. Sudeći po informacijama na zvaničnoj prezentaciji grada Zagreba¹, na osnovu Zakona o glavnom gradu iz 1992. godine i Zakona o lokalnoj samoupravi iz 1994. godine, ukinute su mesne zajednice, što znači da je nakon trideset godina celokupan sistem mesne samouprave prestao da postoji. Od tog trenutka pa do 1999. godine u Zagrebu nije postojao bilo kakav oblik mesne samouprave niti mogućnost za neposredno učestvovanje građana u donošenju odluka. Ovo je još jedan primer kako je ukidanjem mesnih zajednica onemogućeno da se građani na neposredan i institucionalan način uključe u donošenje odluka i da time intervenišu u ratnu politiku države. Kao i u mnogim drugim gradovima i opštinama bivše Jugoslavije, bilo je potrebno ukinuti civilne institucije i isključiti građane iz političkog života.

Danas postojeći sistem mesne samouprave u Zagrebu je uspostavljen krajem devedesetih godina, a novo demokratsko vreme nakon 2000. godine omogućilo je održavanje prvih izbora za vijeća gradskih četvrti, dok su prvi izbori za vijeća mjesnih odbora održani tek 2009. godine. Ponoviću, izbori za institucije mjesne samouprave u Zagrebu su parlamentarizovani, a njihov neposredni karakter je ukinut tako što su izborni uslovi izjednačeni sa uslovima po kojima se održavaju lokalni izbori, zajedno sa onim za gradonačelnika i za skupštinu grada.

Na ovako ustrojenim izborima za institucije grada Zagreba, od 2017. godine učestvuje levo-zelena koalicija koja zastupa politike municipalizma, a već tada obezbeđeno učešće njihovih članova u institucijama mesne samouprave, između ostalog je omogućilo da na izborima 2021. godine osvoje mesto gradonačelnika, skoro većinu u gradskoj skupštini, ali zato ubedljivu većinu u organima mesne samouprave². Potičući iz civilnog društva, akteri ove koalicije su preko dugogodišnjeg rada na organizovanju mnoštva akcija, neformalnih koalicija, mreža i novih institucija, dospeli do izbornih politika, po njihovim rečima, upravo da bi obezbedili održivost takvih akcija. Drugačije rečeno, postali su svesni da su akcije i kampanje koje su vodili veoma važne, da mogu da zaustave loše odluke, artikulišu pozicije i intervenišu u javni diskurs, ali da vlast lako dezavuiše sve što se na tom planu uradi. Odnosno, postali su svesni da se „stvari zakucavaju u politici“ i „da je potrebno stvoriti okvire politike koja je drugačija u celini“³.

U ovim izbornim politikama novum jeste organizacijski princip jedne od članica levo-zelene koalicije, Zagreb je naš!, koji se manifestuje kroz osnivanje političke stranke i političke platforme. Za razliku od stranke koja je formalizovana shodno zakonima, politička platforma je neformalna i ona određuje principe inkluzivnosti i participacije, kao i smer političkog delovanja stranke. To znači da je stvorena mogućnost za međusobno povezivanje građana putem platforme i učešće u mnoštvu odluka važnih za usmerenje celokupne politike Zagreb je naš!, a da ti građani ne moraju nužno biti članovi stranke. Ova dva organizaciona formata su nastala istovremeno, dakle, u istom trenutku se formirala partija sa okupljanjem u platformu koja joj je osnova i prvi kritičar. Ta kritička distanca bi mogla biti ideja na strani ljudi, koji osnivaju partiju kako bi za nju i glasali. „Platforma je bila široki ‚front‘ koji je odlučio da glasa za nekoga, a taj za koga bi jedino imalo smisla glasati može biti samo neko ko bi bio on sam, onaj koji osniva partiju za koju bi i mogao da glasa“⁴. Ovo je neuobičajena pojava, da se osniva partija za koju se glasa, a da se ne bude njen član. Imati za koga glasati se pokazuje kao imperativ, i on se pojavljuje i među srpskim biračima najpre kao reč a zatim i kao rad na formiranju nove ponude, u čijoj osnovi leži nepoverenje prema tradicionalnim političkim partijama koje su danas u opoziciji, za koje se smatra da su kompromitovane, da su izgubile i svoj značaj i članstvo, ali i da operišu zastarelim organizacionim formama i starim licima, odnosno starim stranačkim liderima. U osnovi ovog delovanja se nalazi formiranje novih izbornih politika koje odlikuje princip participacije.

Ukoliko je postojala pretpostavka da je osnovni princip okupljanja u okviru platforme rasterećenje ljudi od „balasta” politike, kao što bismo iz srpske perspektive mogli zaključiti imajući na umu otpor ljudi prema politici čak i kada su angažovani, ta pretpostavka se pokazala netačnom. Ljudi su se angažovali da bi učestvovali u politici koja je izborna, prihvatili su ponudu da zakorače na platformu, kandidovali se i glasali su jedni za druge. Čini se da je ova organizaciona forma – stranke i platforme – omogućila veći angažman građana, a princip participativnosti je postao jedna od glavnih karakteristika te forme. Time je participacija kao princip koji je ranije predstavljao glavnu odliku neposrednog učešća građana u javnim politikama pripisan posrednim i reprezentacijskim, tj. izbornim praksama.

Podsetiću, od neposrednog učešća građana u donošenju odluka u sistemu zagrebačke mesne samouprave ostali su samo instrumenti poput zborova građana, građanskih inicijativa i referenduma. U ovom trenutku ću ostaviti po strani duhovitu opasku jednog od aktera levo-zelene koalicije da zborovi građana kao jedan od načina neposrednog učešća građana neće biti više potrebni, jer od kada ta koalicija vodi grad, onda to čini na participativan način, a kako je već rečeno, u pitanju su participativne izborne politike. Oblici neposrednog učešća i dalje postoje u zakonskom okviru grada Zagreba i oni jesu načini koje je ova koalicija upražnjavala dok je bila u opoziciji – organizovali su mjesne zborove građana, a čak i pre toga, kao civilno društvo, referendum na nacionalnom nivou. Njihov cilj sada jeste da ohrabre građane da sazivaju zborove u svojim mjesnim odborima i gradskim četvrtima, kao i da garantuju ljudima da neće biti odbijeni kao što se to događalo pod Bandićevom upravom čak i kada su bila zadovoljena sva pravila njihovog iniciranja. Kako kažu, cilj je da im se pruže svi mogući uslovi da za održavanje zborova građana. Članovi levo-zelene koalicije to nazivaju i formalizacijom svojih aktivističkih i opozicionih praksi, kao i način za zadovoljenje potreba građana koji bi kroz političko organizovanje i mobilizaciju uz upotrebu jasnih mehanizama i podršku mesne samouprave direktno i demokratski vršili pritisak na bilo koju vlast⁵, uključujući i aktuelnu.

Koliko će građani upotrebljavati ove instrumente neposrednog učešća i kako će oni izgledati ubuduće, na nama je da pratimo i beležimo. Da li će aktuelnoj vlasti odgovarati takav pritisak građana, takođe ćemo videti. Isto tako se postavlja pitanje da li će ti mehanizmi opstati ili, pak, ni vlast ni građani neće imati potrebu da ih koriste čime će nestati smisao sistema mesne samouprave zasnovan na direktnom, neposrednom učešću građana. Ukidanje mesnih zajednica tokom rata devedesetih godina predstavlja prvi korak u tome, na način da one više ne postoje kao organizacije građana zasnovane na direktnim građanskim izborima i na neposrednom učešću u upravljanju i donošenju odluka. A danas vidimo da angažovanje građana i njihovo neposredno učešće u političkom životu postepeno postaje posredno, odnosno izborno, u smislu da su se parlamantarni izbori kojima se bira vlast spustili i na mesnu samoupravu. U Zagrebu se izbori za vijeća mjesnih odbora, tj. mesnih zajednica, održavaju ne samo istovremeno sa izborima za vijeća gradskih četvrti, odnosno opština, gradske skupštine i gradonačelnika, već i na njima važe ista parlamentarna pravila i njima odgovarajući principi organizovanja⁶.

Ono što bih u ovom trenutku mogla da izvedem kao zaključak jeste da je učešće u lokalnim i građanskim politikama danas posredovano izbornim politikama koje su politike vlasti. Da bi se lokalno učešće ostvarilo, građani bivaju pozvani da se priključe politikama municipalizma, lokalnim i gradskim, koje su otvoreno parlamentarno-izborne a ne više neposredne iako su na specifičan način participativne. Ako i ima neposrednih kakvi su mjesni zborovi građana u Zagrebu, njihova realizacija će zavisiti od potreba i inicijativa građana, koje će, kada ih bude, dočekati parlamentarizovana vijeća gradskih četvrti i mjesnih odbora i nadam se, održati ih podržavajući građane. Novim izbornim politikama zaista jeste napravljena masovna mobilizacija građana i njihovo uključenje u takve izborne politike, ali ta činjenica u sledećem koraku nalaže postavljanje pitanja: da li će to biti jedini način na koji će se građani na ovim prostorima ubuduće mobilisati i u političkom smislu organizovati? Sasvim je moguće da će biti tako. Međutim, s obzirom da u ostalim bivšim jugoslovenskim republikama sistemom mesne samouprave još uvek ne dominira organizacija vlasti, već je formalno ostao sistem organizacija građana, postavljam pitanje da li je ubuduće moguće raditi na očuvanju njegovog neposrednog karaktera naspram ubrzane parlamentarizacije. Ili, pak, zagrebački primer zaista predstavlja budućnost mesne samouprave koja će ustanoviti pravac njene transformacije na celokupnom bivšem jugoslovenskom prostoru – budućnost koja će nas ostaviti bez osnovnog principa decentralizacije i demokratizacije političkog života?

Prvi deo teksta pročitajte na ovom linku: https://gkp.org.rs/preporucujemo/rat-drzave-protiv-lokalne-i-mesne-samouprave-tridesetogodisnji-rat/

Drugi deo teksta “Novi sad kao ogledni primer centralizacije” pročitajte na ovom linku: https://gkp.org.rs/preporucujemo/rat-drzave-protiv-lokalne-i-mesne-samouprave-novi-sad-kao-ogledni-primer-centralizacije/

Treći deo teksta pod nazivom “Nastavak rata u Vojvodini” pročitajte na ovom linku: https://gkp.org.rs/preporucujemo/rat-drzave-protiv-lokalne-i-mesne-samouprave-nastavak-rata-u-vojvodini/

Četvrti deo teksta pod nazivom “Okupirani Zemun” pročitajte na ovom linku: https://gkp.org.rs/preporucujemo/rat-drzave-protiv-lokalne-i-mesne-samouprave-okupirani-zemun/