Rat države protiv lokalne i mesne samouprave: Tridesetogodišnji rat

Tekst je objavljen u okviru Izveštaja #4: Biram samoupravu, u izdanju GKP

Branka Ćurčić

Kakva je budućnost mesne samouprave u post-jugoslovenskom regionu?

Zahvaljujući uvidima koje smo tokom 2021. godine stekli na osnovu akcija koje smo organizovano preduzeli i projektnih aktivnosti koje smo realizovali, u redovima koji slede nastojaću da dam politički uvid u stanje stvari kada je mesna i lokalna samouprava u pitanju. Te akcije i aktivnosti su bile: kampanja za izbore za savete mesnih zajednica u Novom Sadu i kandidovanje građana kao nezavisnih kandidata, zatim razgovori sa građanima u više vojvođanskih opština nakon ovih izbora, razgovori sa aktivistima u Šapcu i Nišu, kao i studijska poseta Zagrebu i kontakti sa aktivistima iz Banje Luke. Uvidela sam da je na delu transformacija sistema lokalne i mesne samouprave i da bi o tome trebalo nešto reći. Ona počinje raspadom Jugoslavije i ratovima tokom devedesetih godina XX veka, međutim, okončanjem oružanih sukoba ta transformacija ne prestaje. To me navodi na pomisao da i današnje promene u domenu lokalne i mesne samouprave posmatram u svetlu rata. Od samoupravnog preko principa neposrednog učešća građana putem mesne i lokalne samouprave do izbornog, partijskog i parlamentarnog, ta promena govori o još nekoliko stvari koje ću pokušati da pojasnim: o krizi države i njenog parlamentarnog sistema, kao i o tridesetogodišnjem ratu koji na ovim prostorima još uvek traje. U osnovi te transformacije je politika države koja je na prostorima bivše Jugoslavije i dalje pod znakom rata, a ne civilnog mira i građanskih prava. Da li to znači da uslovi za demokratizaciju ovih prostora pred našim očima nestaju i da je konačan prekid sa ratom odložen i na ravni institucija lokalne samouprave? Ili je, pak, moguće na organizovan način to sprečiti kroz rad na očuvanju neposrednog učešća ljudi u politici, što mi se čini i da predstavlja jedini način odupiranja kriminalizaciji i masovnom klijentelizmu koji joj je u osnovi?

Tridesetogodišnji rat

Moje ubeđenje je, ne samo da je svetska situacija pod znakom rata, već i da je potrebno shvatiti da je rat posvuda, u mnoštvu oblika i različito prisutan. Kako se suočiti sa ovom situacijom rata? Od čega to suočavanje može da se sastoji?

Silven Lazaris (Sylvain Lazarus)¹

Konstatacija da je danas svetska, ali i lokalna i regionalna situacija pod znakom rata nije olako izrečena. Za razliku od prošlih ratova koje je država vodila da bi nametnula mir poraženoj strani, ratovi koji se danas vode nemaju više za cilj uspostavljanje mira. Pomenuta konstatacija posebno na prostorima bivše Jugoslavije dobija svoje puno značenje, upravo tu gde je prestanak politike socijalizma doveo do raspada sistema koji je rezultirao ratom. On od tada još uvek traje, menja svoje oblike i umnožava mesta na kojima se vodi – na našim prostorima ne više kao direktan oružani sukob, već kao „državna organizacija kojom se kanališu sukobi i [koja] ima zagarantovanu simboličku vrednost koliko i razornu”². U pitanju je organizacija i politika države, a upravljanje korupcijom i kriminalom danas je njen deo, čime je omogućeno napredavanje samog pojma rata, odnosno rata kao prakse države. Zato danas govorim o kontinuiranom, a u našem slučaju, o tridesetogodišnjem ratu.

Ono što je takođe novum jeste da novi ratovi danas, za razliku od starih hladnoratovskih, imaju sasvim drugačiju političku prirodu koju odlikuje novi tip nasilja u kojem je zamagljena razlika između rata kao oružanog sukoba između država, organizovanog kriminala i ekstremnog nasilja nad civilnim stanovništvom³. Drugačije rečeno, to su ratovi koje vode državne i paradržavne kriminalne formacije, ne više direktnim među-državnim sukobima u kojima su civilne žrtve neželjeni „nusproizvodi” rata, već se vode upravo protiv civilnog stanovništva. Mišljenje novog rata, prema Meri Kaldor, zasnovano je na ratovima u bivšoj Jugoslaviji, kojim su nastajale nove države s ciljem da budu etnički čiste. Ono po čemu je to takođe novi oblik rata je činjenica da je za sklapanje mira sa gospodarima rata bilo potrebno zanemariti rat protiv civilnog stanovništva. Iz tog razloga je bilo moguće, a čak i dopušteno od strane međunarodne zajednice, da se na organizovan način izvrši genocid u Srebrenici. Radi se o tome da cilj rata nije bilo uspostavljanje mira, već produženje i trajanje rata da bi se formirale nove državne politike za koje je konstitutivno žrtvovanje civilnog mira. U tom ratu žrtve su bili ljudi, civili, i rat je vođen protiv njih, čime je stavljena tačka na ranije pokušaje izgradnje moderne države koja je počivala na ideji civilnog mira i prava svih građana koja moraju biti garantovana i poštovana. Danas, nakon tog perioda i oružanih sukoba, svedočimo krizi države i krizi civilnog mira, kao i krizi prava građana-civila.

Prava građana, danas i dalje garantovana aktima država nastalih na temeljima rata, jednako su ugrožena kao i tokom njega. Da li u poređenju sa oružanim sukobima i civilnim žrtvama akcenat na uskraćivanje prava može delovati prenaglašeno, odnosno neutemeljeno? Možda, ali uskraćivanje prava jeste dokaz, ne samo zatiranja principa samoupravljanja u socijalizmu, a potom i ekonomske transformacije koja bi gledano politički bila supstitucija planske privrede organizovanim kriminalom, već i simptom trajnog stanja rata i mnoštva oblika obespravljenja ljudi koja samo politikom možemo detektovati. Mnogo toga ne znamo, ali i vrlo brzo saznajemo čim pokušamo politički nešto da preduzmemo.

Ukidanje političkih prava ljudi i mogućnosti njihovog organizovanog izjašnjavanja, mišljenja i politike na strani mira, nalazilo se u osnovi rata na ovim prostorima. Bilo da je u pitanju simptom ili, pak, činjenica, čitav sistem lokalne i mesne samouprave transformisan je ili ukinut neposredno pre ili tokom rata devedesetih. Novouspostavljene države su morale da obesprave ljude da bi u njihovo ime vodile rat. Tako se pored žrtvovanja ljudi u ratu, desila i svojevrsna pacifikacija civila i civilnog društva, u smislu da su samo oni razoružani kada je u pitanju učešće u javnom političkom životu. Posledica toga je da je organizacija politike sa njihovog stanovišta bila retka, dok je dominirala ratna politika vlasti i države. Ta pacifikacija do danas traje i produbljuje se ukidanjem mogućnosti za njihovo neposredno učešće u političkim procesima. Kao što sam napomenula, ono je tokom rata na prostorima bivše Jugoslavije redukovano ili izbrisano, a nakon oružanih sukoba u novim državama se uspostavio sistem mesne samouprave koji, ako već nije u potpunosti izmenjen, odlučno biva vođen u pravcu parlamentarnog, izbornog, partijskog i državnog sistema, a ne više građanskog i civilnog. U prvom koraku, to je učinjeno ratom koji je nastavak državne politike drugim sredstvima, dok danas imamo produženi rat i potpunu dominaciju politike države i vlasti, što je politika kao rat nastavljen drugim sredstvima.

Politika na distanci od države, odnosno politika na strani ljudi, morala bi danas istovremeno biti i politika na distanci od rata. To bi značilo da mir može biti uspostavljen samo na strani ljudi počev od političkog predloga sa njihovog stanovišta, i on mora biti potpuno odvojen od politike države. Duboko smo uvereni da je civilno društvo, odnosno učešće organizacija i inicijativa ljudi u političkom životu putem lokalne i mesne samouprave jedan od predloga koji treba izneti pred ljude.

Centralizacija i decentralizacija

Najpre se moram zapitati da li su pojmovi centralizacije i decentralizacije operativni kada su u pitanju politike ljudi i mesna samouprava kao njihovo potencijalno mesto dešavanja. Oba pojma se na prvom mestu primenjuju u okviru politike države kao (de)centralizacija vlasti, tj. upravljanja, i odnose se na principe vladanja kojima se reguliše funkcionisanje određenih teritorija države. Po rečima našeg prijatelja, francuskog antropologa Silvena Lazarisa, iako je duboko promenila odnos između komunalnog, regionalnog i nacionalnog, decentralizacija pretvara opštine u „komade države“. Ti „komadi države“označavaju da postoji “više delova ili parčića u državi, a opština, daleko od toga da bude autonomna instanca, važan je element države, kao što pokazuje prenos nadležnosti na opštine, koji je zakonom o decentralizaciji izvršen u centralnom državnom aparatu”⁴. I to je tačno, jer najčešće se na te pojmove, centralizacije i decentralizacije, gleda kao na prenošenje državnih nadležnosti na manje jedinice upravljanja, kao i na preraspodelu budžeta opštinama i lokalnim samoupravama, ali gotovo nikada iz perspektive koja bi bila važna za ljude i ostvarenje njihovih prava na učešće u upravljanju. Ma koliko danas sam parlamentarizam bio u krizi, putem parlamentarnih i lokalnih izbora ljudi biraju svoje predstavnike koji će izvršiti ove preraspodele i odrediti principe na kojima počiva centralizacija ili decentralizacija – i tu se priča obično završava.

Međutim, iako ovaj sistem i princip potiču iz politike države i njenog centralnog državnog aparata, kao i mnoštvo drugih regulativa koje donosi država svojom politikom, da li postoji način da se na decentralizaciju gleda kao na mogući politički sistem institucija koji će ljudima omogućiti učestvovanje u procesu donošenja odluka i upravljanja stvarima od javnog i zajedničkog interesa? Da li je on toliko snažan deo države da se u njega ne može intervenisati? Postoji nekoliko nas koji mislimo da je to moguće, pre svega na planu mesne samouprave koja ponegde, ukoliko već nije parlamentarizovana, još uvek jeste regulisana kao sistem lokalnih, civilnih institucija za neposredno učešće ljudi u političkom životu, a ne samo kao jedan od „komada”, odnosno delova države i vlasti.

Ratovi devedesetih takođe su bili stvar centralizacije teritorija i vlasti po etničkom ključu, da bi na teritorijama novih država bila uspostavljena vlast zasnovana na savezu između nomenklature i mafije, odnosno kriminala. Za tu vlast, koja i danas upravlja bivšim jugoslovenskim republikama, ljudska i politička prava i civilni mir jesu nešto protiv čega i dalje vodi rat.