Tekst je objavljen u okviru Izveštaja #4: Biram samoupravu, u izdanju GKP
Branka Ćurčić
Novi Sad kao ogledni primer centralizacije
Poznato je da je u Novom Sadu i Vojvodini prvi korak ka centralizaciji vlasti učinjen 1988. godine „antibirokratskom revolucijom” poznatijom kao „Jogurt revolucija”, kada je Slobodan Milošević, tada predsednik CK SK Srbije, srušio vlast u autonomnim pokrajinama Vojvodini i Kosovu. Tada su izvršene kadrovske smene koje su omogućile ograničenje vlasti pokrajina i prevlast Srbije u saveznim organima Jugoslavije. Međutim, manje je poznato da centralizacija nije time prestala već da se spuštala i do nižih nivoa vlasti. Rad na ukidanju lokalnih autonomija u Novom Sadu je dovršen tako što je izmenama zakona o teritorijalnom uređenju 31. decembra 1989. godine ukinuto sedam postojećih opština koje su činile Zajednicu gradskih opština. Novi Sad je sveden na jednu opštinu i kao takav je funkcionisao tokom rata devedesetih godina. Ono što je podjednako dramatično je da i danas, trideset godina nakon rata u Jugoslaviji, funkcioniše potpuno isto – bez ijedne opštine. Skroman pokušaj njihove restauracije dogodio se sa novom demokratskom vlašću nakon 2000. godine, ali opštine, osim na papiru, nisu zaživele u političkom sistemu vojvođanske prestonice. Posledice njihovog ukidanja državnom politikom rata su i danas na snazi i to ukazuje na njen kontinuitet, odnosno na nepostojanje političke volje da se konačno uspostavi civilni mir.
Podsetiću na skoriju prošlost, na 2018. godinu i izmene Zakona o lokalnoj samoupravi koje su podrazumevale promenu statuta gradova i opština, odnosno usvajanje niza sasvim novih opštih akata koji bi trebalo da regulišu nadležnosti, sistem upravljanja i neposrednog učestvovanja građana u lokalnim samoupravama. Nakon oskudne javne rasprave, naredne godine je usvojen novi statut Novog Sada kojim su iz njega izbrisane a iz političkog života odstranjene dve postojeće gradske opštine. Argument Srpske napredne stranke (SNS) i njene vlasti pokušao je da pronađe svoje utemeljenje u globalnom neoliberalnom trendu mera štednje i težnji ka smanjenju administrativnog aparata, kao i da na sledeći način postavi stvar: pošto se status grada može dobiti i bez opština, opštine se mogu ukinuti1.
Čak i kada vodi globalnu politiku mera štednje, koje kao takve ne idu u korist demokratizaciji političkog života, ovde je primetan još jedan trend koji ukazuje na mobilizaciju koja je ratna. Za srpski i post-jugoslovenski način vladanja i upravljanja svojstvena je zamena demokratskog i političkog prava na učestvovanje svih građana u političkom životu lojalnošću partiji, koja u nekim bivšim republikama počiva na oštrim etničkim diferenciranjima a u većini na ucenama i prinudama članstva. Time je čitav demokratski parlamentarni sistem doveden u krizu. Veliki deo srpskog administrativnog aparata je takođe uvučen u službu vladajuće partije, ali teza opozicije da njegovo širenje koje bi se dogodilo decentralizacijom i uspostavljanjem opština i tako postalo teren za rast partije i šire utvrđenje vlasti, nije se ispostavila kao tačna. Novosadska vlast je ukidanjem opština umanjila mogućnost da uveća svoje partijsko članstvo stvaranjem opštinskih kadrova u lokalnoj samoupravi, ali joj ona i nije potrebna. Razlog za to ne leži samo u činjenici da njeno članstvo nema ni minimum političke kompetencije za vođenje opština koje bi bile uspostavljene, već ona koristi mnogo drugih načina mobilizacije omasovljenjem klijentelizma. Ono što opozicija nije u stanju da primeti jeste da je vlast ipak utvrdila svoju poziciju baš zato što se centralizovala i ukinula jedan od svojih nivoa – opštinski – jer da je ovaj opstao i da je razvijan, morao bi u sebe da uključi i princip neposrednog učešća građana u javnim politikama. To znači da bi morala da uključi i princip njihovog institucionalnog izjašnjavanja i iznošenja organizovanih zahteva i mišljenja u organima vlasti koji obuhvataju manje teritorije od centralne gradske vlasti. Međutim, danas je u Novom Sadu moguće ostvariti pravo na neposredno učešće samo na nivou mesnih zajednica i na nivou grada, ali ga je na tom, gradskom nivou, upravo zbog veličine teritorije teško ostvariti.
Umesto umnožavanja institucija i decentralizacije odlučivanja, novosadska vlast je članstvom vladajuće partije i koalicionih partnera okupirala sve institucije koje u gradu već postoje. Na taj način je zaposednut i sistem mesne samouprave, ali su i njene institucije – mesne zajednice koje bi trebalo da su organizacije građana – pretvorene u ispostave (postaje) vlasti. One su parlamentarizovane i danas predstavljaju „ogledalo” vlasti, baš kao što su to bile tokom ratova devedesetih odražavajući vlast Socijalističke partije Srbije (SPS) i Srpske radikalne stranke (SRS). Vlast danas u njima vidi način direktne komunikacije sa svojim biračima i jedina sposobnost ljudi koja je interesuje je njihov kapacitet za kapilarnu mobilizaciju glasova na izborima. A kao i devedesetih, one predstavljaju lokalne utvrde državne politike rata protiv ljudi, protiv njihovih političkih prava i civilnog mira. Lokalna politika koja se nakratko desila nakon 2000. godine, a tokom koje su u mesnim zajednicama uz ponekog građanina zajedno učestvovali članovi i vladajuće koalicije i opozicije, iz ove perspektive liči na demokratsku epizodu mesne samouprave, ali pokazalo se i neubedljivu, jer je demokratizacija politike u Srbiji onemogućena žestokom kriminalizacijom vlasti, odnosno uspostavljanjem kontinuiteta sa državnom politikom rata devedesetih.
O nemogućnosti izgradnje demokratskih politika čak i danas, govore izbori za savete mesnih zajednica u Novom Sadu koji su održani tokom 2021. godine, i to iz dva ugla – onog vlasti, ali i iz ugla ljudi, iako je po prvi put organizovana kampanja i mobilizacija građana za nezavisne i nepartijske kandidate na ovim izborima2. Iznesen kao predlog od strane organizacije civilnog društva (GKP), imao je za cilj borbu za očuvanje prava građana na lokalnu i mesnu samoupravu, što znači političkog prava na neposredno učestvovanje u javnom političkom životu. U njegovoj osnovi se nalazio poziv na jačanje naših subjektivnih političkih kapaciteta, odnosno uspostavljanje organizacije i politike koja bi bila na strani ljudi. I dalje to smatram važnim, jer je u širem smislu taj predlog predstavljao način da se prekine sa kontinuitetom obespravljenja i potiskivanja ljudi iz aktivnog, nepartijskog učešća u politici i, u tom smislu, prekid sa kontinuitetom državne politike. Međutim, politika vlasti, koja se proteže i do samih ljudi cirkulišući među njima, snažno je reagovala protiv ovakvog predloga agresivnom mobilizacijom članova vladajuće partije, a gotovo isto je učinio deo građana odvajanjem od organizacije civilnog društva koja i na njenu inicijativu već uspostavljene organizacije nezavisnih kandidata. Kao pobednici na ovim izborima, zajedno sa medijima, nisu pokazali ni trunku solidarnosti sa mnoštvom kandidata koji su udarom vlasti poraženi, iako tvrde da se solidarnost nalazi u temeljima njihovih praksi. Ono što je ovaj proces pokazao je da je većina građana mobilisana državnom politikom koja je još uvek ratna, jer oni nisu zauzeli distancu prema vlasti već prema ljudima i organizacijama civilnog društva (kao što to čine i prema opoziciji) koji su i na ovom planu ostale žrtve.
I dalje politika države i vlasti dominira ovim prostorima, što se da videti i kroz druge primere. Jedan od njih je nemogućnost dogovora oko predloga, odnosno prihvatanja predloga i organizovanja zajedničke akcije povodom nedavnih protesta i blokada puteva u Srbiji. U pitanju su politički pokreti i organizacije okupljene oko ekološke problematike, kao i oko povlačenja dva zakona koji imaju veze sa tom problematikom – Zakona o referendumu i onog o eksproprijaciji. Ono što je izvesno je da su zahtevi i predlozi ovih aktera gotovi isti, ali postoji neslaganje oko strateških poteza, prioriteta i vremena realizacije potencijalnih akcija, što samo može da govori o potkapacitiranosti političke subjektivnosti koja je poklekla pred dominantnim principom vlasti i njenim poretkom. Nemogućnost uspostavljanja organizacije i politike na strani ljudi, odnosno civilnog mira, jedan je od pokazatelja da je i dalje na snazi državna politika rata. U pitanju je, dakle, politika vlasti koja deli i odvaja ljude jedne od drugih i koja radi na slabljenju svake organizacije koja se uspostavlja van njene kontrole.
Prvi deo teksta pročitajte na ovom linku: https://gkp.org.rs/preporucujemo/rat-drzave-protiv-lokalne-i-mesne-samouprave-tridesetogodisnji-rat/
Foto: Darko Dozet
1 Više o ovom slučaju u tekstu „Ukinimo opštine, ukinimo grad!”, GKP, 2019. godina: https://gkp.org.rs/lokalne-politike-i-urbana-samouprava/ukinimo-opstine-ukinimo-grad/
2 Detaljno o kampanji za izbore za novosadske mesne zajednice pročitajte u tekstu „Mržnja organizacije”, Branka Ćurčić, Bilten Stanar #13 i 14, GKP, 2021. godine: https://www.inicijativa-samouprava.rs/bilten/bilten-stanar-1314-mrznja-organizacije/