Branka Ćurčić
Istorijska činjenica 1: „Slobodni univerzitet“ je pokrenut 1975. godine u bivšoj Jugoslaviji, kao ilegalni univerzitet koji se odvijao u privatnim stanovima njegovih protagonista. Na njemu su predavali i profesori, tzv. „osmoro profesora“, izbačeni sa profesorskih pozicija na Filozofskom fakulteta Univerziteta u Beogradu.
Kako tretirati ovu istorijsku činjenicu? Tretirati je kao tačnu i insistirati na njenoj preciznosti?
Ako je tretiranje i insistiranje na tačnosti istorijske činjenice u pitanju, onda je tačnost ta koja istoriju uvodi u nauku ne zahtevajući bilo kakvu objektivaciju (i onemogućujući subjektivaciju) van same inteligibilnosti istorije kao nauke. Istovremeno sprečavajući promišljanje singularnosti u takvom tretiranju istorijske činjenice i u tretiranju prošlosti kao već date i dogođene. Istoricizam. Istoricizam koji mišljenje minulih praksi i mišljenje politike smešta u prostor države, kao dodatak velikim narativima nasleđa i nacije. Istoricizam koji nesumnjivo istoriju vezuje za državu kao njeno središte, a rad istoričara smešta u polje definisanja istorijske činjenice i konstruisanja državne istorije i istorije države. Drugačije rečeno, uzimanje za primer ispitivanja minulih praksi upućuje na pravljenje otklona od njenog definisanja i tretiranja kao istorijske činjenice, od datiranja i računanja vremena, koji rad na minulim istorijskim praksama desubjektivizuju i vezuju za odnos sa strukturom. Time se takođe postavlja pitanje rada istoričara i načina na koji identifikuje građu istorije kao singularnu problematizujući sopstveni subjektivni pristup toj građi.
Na koji način je onda moguće konstituisati jedan odista anti-istoricistički, anti-istorijski i anti-etatistički pristup minulim praksama? Kako pristupiti minulim praksama alternativnih oblika obrazovanja i anti akademskih praksi, a da se formirano znanje ne ponudi kao novi obrazovni i akademski plan i program?
[Jedan put u subjektivnosti. Da li ga iko može čuti?]
Na koji način se odabir i insistiranje istoričara na građi, temi, koja upućuje na istorijske primere praksi otklona od države (na primer, anti-univerzitetskih praksi), može problematizovati, umesto da se istrajava na tematizaciji, deskripciji i pozicioniranju individualnog rada istoričara, u tom slučaju, kompatibilnog sa istorijom koja kao svoje središte ima državu? Šta bi podrazumevao jedan put rada istoričara koji bi bio singularan i subjektivan – tkrć. put anti-istoričara? Kako da, u promišljanju minulih praksi, napravim otklon
od samislivosti objektivnog i subjektivnog, strukture i svesti (ako bi svest, u jednom ograničavajućem smislu, upućivala na ono subjektivno)? Da li pozicioniranje i ispitivanje prošlosti kao date i već dogođene, neminovno evidentira, popisuje i definiše minule prakse, uključujući i one koje se smatraju emancipatorskim u smislu politike i kojima se na taj način pokušava prići? Da li se tada njima prilazi bez singularnog, subjektivnog puta, jer je evidentiranje, popisivanje i definisanje kompatibilno sa radom istorije kao nauke i istorije sa središtem u državi kao svojim jedinstvenim referentom?
Ako je prošlost data, ono moguće, kao efektivnost preskripcije politike i njenog singularnog karaktera, rezervisana je samo za budućnost, u čemu moguće može da implicira jednu utopiju. Tada je moguće zapravo nemoguće i smešta politiku u istorijsko-etatističke diskurse. Moguće je takođe svojstvo prošlosti, onoga što se dogodilo. Moguće, kao ključna kategorija anti-istoricističkog pristupa, nije više svojstvo budućnosti i onoga što će doći, već je kategorija u subjektivnosti koja problematizuje prilaz onome što može biti (politika?), u odnosu na ono što jeste, kako u budućnosti, tako i u prošlosti. Da li se time otvara put u subjektivnosti za jedno delovanje u pravcu anti-istorije? Na koji način držanje anti-istoricističkog pristupa omogućuje subjektivno bavljenje činjenicom pojave „Slobodnog univerziteta“ u socijalističkoj Jugoslaviji? Svakako ne tretiranjem objektivnosti i tačnosti takve istorijske činjenice, što bi, kao evidentiranje i popisivanje, osujetilo anti-istoricistički poduhvat i smestilo ga u prostor istorije kao nauke i države.
Ako ovakvoj postavci prilazim putem u subjektivnosti, onda je ono što karakteriše socijalizam polovičan put ka deetatizaciji, napuštena deetatizacija, a partija, umesto da ubrzava raspad države, postaje njen glavni oslonac, putem sprege partija-država. Postavka o „društvu bez klasa“ takođe je nestala sa nestajanjem klasne logike koja bi vodila ukidanju države i kraju klasne borbe. Ostalo je društvo kao kompozicija, kao totalitet i jedinstvenost. A zajedno sa partijom, ustoličuje se država kao nužnost i neophodnost, kao kompozicija i jedino mesto svakog promišljanja politike. Objektivnoj situaciji je jedino ponuđeno da se državi, tražeći njenu intervenciju, predstavi u vidu onog društvenog u krizi, iz čega je jedini izlaz, etatizacija. Socijalizam je model partije-države i svaka politika je smeštena u taj prostor, a „reforme“ koje su ga obeležavale, donose jednu unutrašnju dinamiku i stvaraju socijalističke i nesocijalističke prostore u okviru njega, a ne socijalističke i kapitalističke, što je preovladavajuća teza koja je danas u opticaju. Umesto zaoštrene socijalizacije, dolazi do proširenja desocijalizacije.
[Jedan put u subjektivnosti. Da li će ga iko čuti?]
Bez pretenzije na pravljenja jedne sveobuhvatne istorije i istoriografije jugoslovenske socijalističke države i jedne deskripcije, što bi me vratilo u prostor države, pitam se da li je potraga za jednim anti-istoricističkim pristupom nešto što može da ga ustoliči u jasnom odvajanju politike za kojom tragam u negativnom određenju naspram politike koja je isključivo u prostoru države – kao jedan put identifikacije u odsustvu? Moguće je da to nije dovoljno. Ali, da li je to dovoljno za opcrtavanje jednog polja koje bi umesto tematizacije i deskripcije, insistiralo na problematizaciji, ako već ne i na preskripciji? Politika koja kao jedini referent ima državu za totalitet, jeste i politika „Slobodnog univerziteta“. U pitanju je politika antinomičnog karaktera naspram države, pošto je posledica unutrašnje dinamike socijalizma koja je bila usmerena procesom sve dublje desocijalizacije. Stvaranje „Slobodnog univerziteta“ je bio reakcija na partijsko- državnu intervenciju, koja je „osmoro profesora“ Filozofskog fakulteta otpustila sa predavačkih pozicija, ograničila im visinu dohotka (otpuštanje uz zadržanih šezdeset posto od celokupnog iznosa plata?), kao i objavljivanje u naučnim časopisima i objavljivanje knjiga. Nakon šest godina, usledila je nova partijsko državna intervencija u vidu osnivanja Centra za filozofiju i društvenu teoriju u okviru Instituta društvenih nauka, isključivo u svrhu zaposlenja „osmoro profesora“. „Slobodni univerzitet“ kao protest profesora i ispostavljanje zahteva državi; intervencija koja se obraća intervencionizmu države; praksa „slobodnog univerziteta“ koja je vođena dinamikom partije-države, a ne u opoziciji ili u antagonističkom odnosu naspram nje, i ne u pravcu anti-etatističkog delovanja koji bi otvorio put ka problematizaciji socijalizma i njegove desocijalizacije, problematizaciji praksi konstituisanja znanja i ka prostoru promene proizvodnih odnosa u okviru obrazovanja.
„Slobodni univerzitet“ kao prazno mesto politike, naseljeno partijom-državom. „Slobodni univerzitet“ je, prema tome, bio ispražnjen od politike slobodnog univerziteta. Državnim intervencionizmom formirana institucija, Centar za filozofiju i društvenu teoriju, u vremenu postsocijalizma, 1992. godine, biva transformisan i dobija ime koje danas nosi – Institut za filozofiju i društvenu teoriju. Institut kao nastavljač mesta-udomljavanja i mesta-rasadnika državnog obrazovanja i državnih obrazovnih kadrova. Smem li reći i izraženih nacionalističkih tendencija?
[Opet put razmatranja u subjektivnosti, van polja strukture države i društvenih normi, jedne prakse slobodnog univerziteta, kojim postavljam naizgled jednostavno pitanje: da li je svaka praksa slobodnog univerziteta praksa Slobodnog Univerziteta. Da li to pitanje iko može čuti?]
Istorijska činjenica 2: Studentski protest u Beogradu 1968. godine trajao je 9 dana, od 2. do 10. juna. Studentski protest podržali su profesori Univerziteta, formirani su zborovi studenata na mnogim fakultetima univerziteta, akcioni odbor studentskih demonstracija, i beogradski univerzitet je proglašen Crvenim univerzitetom Karl Marks.
Anti-istoricistički posmatrano, studentska pobuna je bila nasrtaj na državu u antagonističkim terminima i njeno odvijanje je bilo antinomično u odnosu na partiju i na državu. Privremenost države se podrazumevala (?), kao i citiranje radničke paradigme, ali nužnost države se manifestovala u njenoj sveprisutnosti koja uvodi u ideologizam i politiku isključivo smešta u sopstveni, jedinstveni prostor. U tom podrazumevanju, antagonistički princip kao princip subjektivacije jednog borbenog odnosa naspram države u smislu njene destrukcije, nestao je. To je proširenje desocijalizacije socijalizma, gde desocijalizacija nije bila napad na državu- partiju, već ju je država-partija vodila. Da li onda mogu da kažem da je studentski protest bio jedan antibirokratski i reformatorski protest, koji se očitovao, između ostalog, u zahtevu za: ekstra-legitimacijom države putem dosledne primene ustava, demokratizacijom društvenih odnosa (danas će neki od protagonista reći čak i u ime demokratskog socijalizma), slobodom štampe, slobodom govora, slobodom naučne delatnosti, za jačanje uticaja nauke i univerziteta na društvena kretanja, itd.? Štaviše, tokom i nakon studentskog protesta, formirane su komisije za izradu zakona o visokom školstvu i još mnoštvo drugih zakona koji treba da regulišu život studenata i razvoj naučnog rada. Ono što je izostalo iz studentskog protesta je promena proizvodnih odnosa i ukidanje podele rada na samom univerzitetu i u domenu obrazovanja. Uostalom, čim je prihvaćena podrška i učešće univerzitetskih profesora u studentskom prostestu (profesori filozofije su ga i vodili), protest je identifikovan kao „studentski“ i „univerzitetski“, i ograničen na svoj reformatorski umesto na radikalni (zaoštreno-socijalizacijski) karakter.
Afekt nadrealiste Oskara Daviča: „Kakvi filozofi! Podstiču studente a oni izvlače guzice“; i u slučaju jednog profesora koji je dao podršku studentima: „Zaklaću ga, majčicu li mu njegovu!“
[Opet put razmatranja u subjektivnosti, van polja strukture države i društvenih normi, jednog studentskog protesta, kojim postavljam novo i naizgled jednostavno pitanje: nisu li današnji protesti studenata u bivšem jugoslovenskom regionu potpuno u skladu sa jugoslovenskom ‘68? Zašto niko ne može da čuje ovo pitanje?]
Afekt nadrealiste koji se izričito suprotstavljao desocijalizaciji jugoslovenskog socijalizma. Pri tome je iz proširenog polja strukture države i društvenih normi smatran anahronim u ovakvim političkim stavovima. Iako je iz proširenog polja strukture države i društvenih normi bio viđen kao produktivan i talentovan pisac i pesnik, njegov politički krik-otpora, psovka, nije mogao da se čuje, osim da se imenuje ekscesom i devijacijom, povremenim iskliznućem, uz lepljenje tome kompatibilnog epiteta anahronosti. Mogu li dodati i da je politika njegovog pisanja i politika njegove umetnosti, iz perspektive strukture države i društvenih normi, denuncirana lepljenjem kompatibilnih epiteta produktivnosti i talenta? Suprotstavljanje desocijalizaciji socijalizma kao anahronost; anahronost same borbe usmerene na destrukciju države; anahronost borbe protiv desocijalizacije; anahronost borbe. Međutim, da li mogu da kažem da je ono što bi zapravo moglo da bude anahrono, angažovana umetnost koja je nastajala u okviru i u vreme studentskog protesta? Šta da radimo sa umetnošću u svom svom dokumentarizmu, instrumentalizmu, angažovanosti, pa i soc-realizmu? U to ime, poslušajmo himnu studentskog protesta:
Ko kiša plamena na zemlji sušnoj
što mlazom vode peva
putem revolucije koračamo
Leva! Leva! Leva!
Nek padne sunce u naša srca
nek munja zemljom seva
poteraćemo kljusinu istoriju
Leva! Leva! Leva!
Za hrabrost očeva znamo iz knjiga
hvala! Budućnost već zagreva
danas i dalje naša je briga
Leva! Leva! Leva!
Pred očima nam, ko nekad njima
komuna – zvezda izgreva
mladost je naša privilegija
(tekst: Miroljub Todorović,
muzika: Vuk Stambolović)
Umesto intervencionizma na intervencionizam države, a zapravo u zajedničkom putu u desocijalizaciju, da li je moguće zamisliti jednu politiku van države kao njenog glavnog referenta? Šta je sa politikom koja ne iznosi zahteve, već skandira, apeluje na drugačije načine – šta je sa preskripcijom politike? Socijalizam i politika u njegovom domenu vezani su za deskripciju, jer su vezani za modelovanje, partijsku politiku i planiranje „planske privrede“. Osnovna potka klasizma, prelaz na komunizam, zaboravljena je jer nije tretirana kao sadržaj dalje socijalizacije socijalizma. Odsustvo politike kao skandiranja, prekida, odluke, koja inače ne bi trebalo da ima drugi cilj osim sebe same – singularne politike i autonomne umetnosti.
Ne govore li svi nama
a misle meni,
i vele:
„Nama ne priliči,
drugovi pesnici
– bol lični!“
Ili: „Bol je u našem sistemu
pojava netipična
i privatna!“
Bol – stvar lična? Eh druže iz suflerske rupe,
sam ne znam kako, ali zbiva se
da i najprivatnija tuga
ponekad došane,
jedina,
reč koja vida
neizlečive
skupne rane; druže iz aparata,
ne vadi iz te ogromne torbe od skaja
novu gomilu propisa
i akata
koji računaju
da se odrediti može
ideji – taktika
i formi – norme.
Stih je strateg
koji iskače kao sumanut iz svakodnevne kože…
(Oskar Davičo, TRGeM, 1968)
Istorijska činjenica 3: „Index“ je bilo glasilo Saveza studenata Vojvodine posvećen životu studenata novosadskog univerziteta i ostalih univerziteta u Vojvodini, gde su objavljivani izveštaji sa zasedanja saveza studenata, sa vanrednih sednica i komisija. U periodu od 1967–70. godine, pored oficijelnih izveštaja, u „Indexu“, objavljuju se umetničke intervencije novosadskih i jugoslovenskih neoavangardnih i konceptualnih umetnika.
Davičova i umetnost i politika su propale, jer je smatran u političkom smislu anahronim i u umetničkom smislu sposobnim, talentovanim i produktivnim umetnikom, čime se ocrtavaju granice respektovanja i njegove umetnosti i njegove politike (iz razloga jer je umetnikom prozvan i time individualizovan; osuđen na umetnost?). Da li se subjektivnim odgovorom na desocijalizaciju socijalizma i na individualizaciju, osuđenost umetnika u njoj, može smatrati praksa konceptualnih umetnika u studentskom časopisu? Kako da mislim uporednu egzistenciju formalnih iskaza: „Proces stvaranja koncepta i borba za reformu je mesto gde komunisti treba da pokažu svoju avangardnost“ (gde je avangardnost viđena isključivo kao partijsko
organizovanje, a mesto komunista jedno prazno i desocijalizovano mesto; parola koja implicira anahronost borbe) i „Sfera obrazovanja je od izvanrednog značaja za pravi društveni razvitak i za slobodno i kreativno ispoljavanje studentove ličnosti“, zajedno sa „bezinteresnošću“ poezije, kolaža, konceptualne umetnosti, teksta-umetnika, na stranicama istih novina? Na koji način da posmatram uvid u tekstu-“umetnika“ da „Moramo da se oslobodimo pedagoških sistema ako želimo upućenost u stvari kojima se bavimo“? Ili deo konceptualnog kolaža gde stoji:
„WANTED:
Nacrt zakona o visokom školstvu
SAP Vojvodine
nacrt je star pola godine
vrlo je neupadljivog izgleda
i sadržine
ko ga pronađe neka ga brižljivo
sakrije kako ne bi dospeo u
p r a v e r u k e
zahvalni studenti“
?
Studenti-umetnici, a zapravo ni „studenti“ ni „umetnici“. Ni jedna od dve čvrsto postavljene i identifikovane pozicije. Beg od identifikacije iz perspektive strukture države i društvenih normi od obe pozicije. De-pozicioniranje kao otvaranje drugačijeg prostora kritike univerziteta od studentskog- reformatorsko-desocijalizacijskog, pa onda i državnog. De-pozicioniranje kao odbijanje intervencionizma na intervencionizam države što bi podvelo politiku pod državu samu. Za singularnost singularne politike. De pozicioniranje iz sfere umetnosti društvenih normi, bez sprovođenja kulturalizacije-estetizacije politike time, kroz autonomnu umetničku proizvodnju i time njenu istinsku politizaciju. Umetnost ne samo kao negativno određenje naspram studentskog reformizma, već kao prostor koji upućuje na nove oblike konstituisanja ne-znanja?
U to ime, parafraziram gore navedeno (To bi, mogao biti, citat, a citat se citatom izbija, vele seljaci, kao klin klinom. Citiraću i ja. Prvi put u životu. Molim za izvinjenje. Istovremeno i za dozvolu. Hvala. Uzela sam je.)
koji računaju
da se odrediti može
ideji – taktika
i formi – norme.
Umetnost je strateg
koji iskače kao sumanut iz svakodnevne kože…
–
Tekst je objavljen u zborniku „Fakultet za de-programiranje zastarelosti! Dobrodošli!“
Zbornik tekstova sa (anti-) konferencije Fakultet za de-programiranje zastarelosti! Dobrodošli!, održane 27&28. februara 2014. godine u Omladinskom centru CK13 u Novom Sadu, u produkciji i organizaciji kuda.org.
